Terug naar het einde: hoe verbeeld je de dood?

In mijn vorige artikel deelde ik een documentaire over Santa Muerte, de vrouwelijke tegenhanger van Magere Hein. Magere Hein stamt uit de Middeleeuwen, toen de Zwarte Dood rondwaarde en overal wispelturig opdook. In Mexico is Santa Muerte de beschermheilige in een omgeving waar de dood overal te vinden is door drugscriminaliteit. De dood wordt persoonlijk en krijgt een gezicht met holle ogen.

Voor mij is de dood niet Magere Hein, en ook niet Santa Muerte. We zien de dood niet op straat, alleen in het nieuws of als verdrietig telefoontje. En hoe zou de dood gepersonificeerd kunnen worden in de pandemie als we het wel zouden kunnen zien? Met een mondkapje achter een kuchscherm? Of het iconische beeld van het virus met zijn spijkertjes misschien?

Hoe kun je iets afbeelden wat er eigenlijk niet is, maar overal is?

Ik dook historische afbeeldingsarchieven in op zoek naar de dood, met de vraag: hoe kun je iets afbeelden wat er eigenlijk niet is? Zo kwam ik langs vrolijke skeletten die mensen van alle rangen en standen naar het graf leiden, maar ook meer morbide beelden. Maar geen van de historische beelden resoneerde met mijn ideeën over de dood. Ze waren te letterlijk, te bekend. De dood zoals ik hem vrees heeft te maken met een diep verdriet van verlies, met stomheid geslagen zijn over een onomkeerbare verandering, en een diepe angst voor pijn en onzekerheid. Hoe kun je dat verbeelden?

Groter dan het leven: Anselm Kiefer’s kunstwerk

Toen herinnerde ik me “The Renowned Orders of the Night”, een schilderij van Anselm Kiefer dat ik in het Gugenheim in Bilbao zag. Het schilderij is deels beeldhouwwerk: de breuklijnen in de aarde zijn barsten in de verf. Het is een gigantisch kunstwerk. Een digitale afbeelding doet geen recht aan de grootsheid van de leegte. In het Guggenheim voelt het als een rustplaats voor kunstwerken door de stilte, en door het gevoel van rite in de ruimtes – kom niet te dichtbij, maak niet teveel lawaai.

Ik stond oog in oog met een afbeelding van de dood die groter is dan ik. In dit beeld is de dood een dubbelganger van het leven. Wanneer je voor het schilderij staat, ben je op ooghoogte met het lijk en je ziet wat het niet meer kan zien. Ernaar kijken is alsof je levend bent begraven, omdat je even op de plek van het lijk bent. Kijken naar de sterrenhemel is een metafoor van je leven in perspectief zien.

Maar er is iets vreselijk mis. Het lichaam is helemaal alleen. Er zou iets mee moeten gebeuren, iemand zou het moeten rouwen, het naar zijn laatste rustplaats brengen. Het hoort in de grond, maar de aarde is droog en gebarsten. De aarde kan niet langer ontvangen.

Wat is de dood dan wel?

Dat opent voor mij naar veel facetten van de dood die ik herken. Zorgen om de klimaatcrisis, zorgen over het eindigen van familielijnen, familienamen, zorgen om individualisme. De angst om alles en iedereen te verliezen. De angst voor onafgemaakte zaken. De angst om te kijk gezet te worden in plaats van gekoesterd wanneer alles voorbij is. Ondertussen is het schilderij subliem. Het weet zoveel van mijn angsten te vangen, maar is groots en prachtig. ‘Larger than life’.

Deze week hou ik het bij deze gedachten over hoe je de dood wel of niet kunt afbeelden. Ondertussen lees en schets ik door. Ik vraag me af: wat resoneert bij jou? Welk beeld van de dood is voor jou belangrijk? Ik laat me graag inspireren!